ʻO Oaxaca kekahi o nā mokuʻāina momona loa ma Mekiko, me kāna kahakaha kiʻekiʻe kahi e hui ai nā kuahiwi ʻo Madre del Sur, Madre de Oaxaca a me Atravesada, kahi i mālama ʻia mai 1600 BC. ʻO kona mau ʻano anilā, kona mau lepo a me nā ululāʻau, kona mau mea kanu momona, kāna mau mines, nā kahawai a me nā kahakai, i hoʻohana ʻia e ka poʻe ʻōiwi nāna i hoʻomohala i kekahi ʻano pilikino a paʻakikī hoʻi.
He ʻumikūmālua tausani mau makahiki o ka ulu ʻana o ka moku Oaxacan, ma laila mākou e ʻike ai i nā hōʻike o nā pūʻulu ʻimi holoholona ʻimi ʻimi, a me nā laʻana o kahi papa lithic i nā awāwa o Nochixtlán a me Oaxaca.
Ua hoʻokumu ʻia nā kauhale mua ma ke awāwa ʻo Etla (1600 BC), me nā hui kanaka i hana mua ʻia no ka mahiʻai, nāna e hoʻomohala i ka ʻike ākea a me ka hoʻomana haipule (me kahi hoʻomana o ka poʻe make), kahi palapala, a i ka helu ʻana, i waena o nā holomua ʻē aʻe. Hoʻomaka ka papa hana papa me nā kaiāulu o kahi mau kaukani mau poʻe e noho ana a puni kahi o nā kūlanakauhale mua ma ʻAmelika: ʻo Monte Albán, kahi a ka hui Zapotec i hoʻomalu ai i ka politika o nā awāwa waena. Ma hope, i ka postclassic, e hoʻomalu ʻia nā kūlanakauhale-mokuʻāina (1200-1521 AD) e nā mea hanohano a me nā aliʻi. ʻO nā laʻana o nā kikowaena kūlanakauhale liʻiliʻi i ka nui a me ka helu o nā kamaʻāina ʻo Mitla, Yagul a me Zaachila.
ʻO kekahi hui i noho aliʻi ma luna o kēia wahi moʻomeheu o Mesoamerica nā Mixtecs (ʻaʻole maopopo leʻa ke kumu), a nāna nō e komo i kēia hanana. Hoʻokumu mua ʻia kēia mau mea i ka Mixteca Alta a mai laila lākou e hoʻolaha ai ma waena o ke awāwa ʻo Oaxaca. Hoʻohālikelike ʻia kēia hui e ka maikaʻi ma ka elaboration o nā mea e like me ka polychrome ceramics, nā codices a me nā mea hana gula. ʻO ka mana ulu o nā Mixtecos a me kā lākou hoʻonui ʻana ua hōʻea i Mixteca Alta a me nā awāwa waena o Oaxaca, ke hoʻomalu a hana ʻana paha i nā kuʻikahi. ʻO Ahuizotl, ke aliʻi Mekiko no ka makahiki 1486, e like me kā Cocijoeza (Mr. Zaachila), i komo i Tehuantepec a me Soconusco a hoʻokumu i nā ala kalepa. I ka hoʻomaka ʻana o ke kenekulia 16 aia he mau haunaele kūʻē kūʻē i ka mea hoʻouka kaua Mekiko, i hoʻomāinoino ʻia, a i ka hoʻopaʻi ʻana e uku ka poʻe i hoʻokau ʻia i ka ukana kaumaha.
I kēia manawa, ʻo Oaxaca kahi mokuʻāina o ka Repubalika kahi e noho nei kahi lehulehu o ka poʻe ʻōiwi a kahi e loaʻa ai iā mākou nā hui ʻōlelo 16 o Mesoamerican, me ke ola o nā hana moʻomeheu kūpuna. ʻO ke kahua i kū ʻia e ke kūlanakauhale ʻo Oaxaca (Huaxyacac), i ka hoʻomaka ʻana (1486), kahi pūʻali koa i hoʻokumu ʻia e ke aliʻi Mekiko ʻo Ahuizotl.
Ua hoʻonāukiuki kēia wahi lehulehu i ka poʻe lanakila, ma hope o ka hiolo ʻana o Mexico Tenochtitlán, e hana koke i kā lākou noho aliʻi, i waena o nā kumu ʻē aʻe, i mea e loaʻa ai ke gula ma nā kahawai ʻo Tuxtepec a me Malimaltepec.
Ma waena o nā Paniolo mua i komo i kahi e loaʻa iā mākou ʻo Gonzalo de Sandoval nāna, ma hope o ka hoʻokau ʻana i nā hoʻopaʻi koʻikoʻi ma luna o ka poʻe Mexico i noho ma Tuxtepec, ua hoʻokau i ka moku Chinantec me ke kākoʻo o nā ʻōiwi Mekiko a me nā Tlaxcalans i hele pū me ia. I ka manawa i hoʻokō ʻia ai kāna pahuhopu a me ka ʻae a Cortés, ua hoʻomaka ʻo ia e hāʻawi i nā ʻāpana.
He nui ka mea i hiki ke kākau ʻia e pili ana i ka naʻi kaua i kēlā wahi, akā e hōʻuluʻulu mākou i ka ʻōlelo ʻana, ma kekahi mau wahi, ua maluhia (ʻo Zapotecs, no ka laʻana), akā aia kekahi mau pūʻulu e hakakā nei no kahi manawa lōʻihi, e like me Mixtecos a me Mixes, kahi e hiki ai ke hoʻokau ʻia lākou pau loa ma hope o nā makahiki. ʻO ka naʻi ʻana o ka ʻāina i kahi ʻano, e like me nā mea ʻē aʻe, e kāna mau hana ʻino, nā mea ʻoi aku, ʻaihue a me ka hoʻomaka ʻana o ka luku psychological o nā waiwai kanaka i hoʻokumu nui ʻia i loko o nā kāne e like me kēia, kahi hoʻoilina moʻomeheu ikaika.
